Pre Berlinskog kongresa Austrija je imala usko primorje Jadranskog Mora, imala je samo Dalmaciju. Bez mora nijedna država, a pogotovu velesila, ne može opstati, a kamoli napredovati. Dalmacija je ostala bez ikakove zaleđine, bez ikakove odbrane. Zato je Austrija nastojala svima silama da tu zaleđinu osigura, ojača, da što dublјe prodre u unutrašnјost Balkanskog Poluostrva. Na prvome udarcu bila je Bosna i Hercegovina. Na Berlinskom kongresu 1878 godine Austro-Ugarska Monarhija dobila je mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Da vidimo nekoliko interesantnih momenata sa ovog istorijskog kongresa. Na sednici kongresa od 16 (28) juna 1878 god., kada se o Bosni i Hercegovini raspravlјalo, pročitao je austrougarski punomoćnik grof Andraši jedan memorandum. Evo nekoliko stavova iz toga važnog istorijskog memoranduma: „ ... Ne treba gubiti iz vida, da je pokret, koji je doveo do istočnog rata, imao svoj početak u Bosni i Hercegovini... Za vreme ustanka u Bosni više od 200.000 duša ostavili su svoja ognjišta i prebjegli na austrijsko zemlјište. Više od tri godine morala je c. i k. vlada da primi na sebe njihova izdržavanja. Na to je utrošeno već deset miliona forinti... I suviše je osnovana bojazan, da bi avtonomija (Bosne i Hercegovine) pod sličnim pogodbama mesto umirenja ovih pokrajina načinila od njih ognjište stalnih nemira i nereda..." Tendencija u ovome memorandumu bila je otvorena i jasna. I engleski punomoćnik na Berlinskom kongresu markiz Solsberi podneo je memorandum engleske vlade. Evo jedan važan pasus toga memoranduma : „ . .. Geografski je položaj ovih dvaju pokrajina (Bosne i Hercegovine) također od velikog političkog značaja. U slučaju, da koji njihov veći deo pripadne jednoj od susednih kneževina (Srbija, Crna Gora) obrazovao bi se tijem lanac slovenskih država, koji bi se protezao preko celoga Balkanskoga Poluostrva, čija bi ubojna snaga pretila opstanku stanovništva druge rase, koja zauzima južni deo Poluostrva..." Posle pročitanih memoranduma razvila se kratka debata, te je donesen 25 član Berlinskog ugovora, koji glasi: „Austro-Ugarska će posesti pokrajine Bosnu i Hercegovinu i upravlјaće njima... Vlade austrijska i turska zadržavaju, da se o pojedinostima u ovoj stvari sporazumiju". Time je sudbina Bosne i Hercegovine, na neizvesno vreme, zapečaćena. Narod se odupro okupatorskoj sili. U narodu je ostalo duboko i iskreno uverenje da je okupacija privremena i da se dugo ne može održati. U tim idejama mlađi su se vaspitavali, a stariji živeli. Austrijska vlast nastojala je da dokaže i uveri ceo svet da je narod u Bosni i Hercegovini zadovolјan i sretan. A narod je u pojedinim pokretima pokazivao svoje nezadovolјstvo ne samo protiv režima nego protiv cele uprave, ili da tačnije kažemo protiv Austro-Ugarske Monarhije. Austrougarski režim nije uopće nastojao da pridobije simpatije naroda Bosne i Hercegovine. Radilo se sve protiv interesa naroda. Kolonizacija stranih elemenata uhvatila je jakog maha. Muslimani se nikako nisu mogli da pomire sa novom političkom sudbinom, oni su se počeli iselјavati u dosta velikom broju, a na njihova mesta dolazili su stranci. Jezik u unutrašnjem saobraćaju bio je nemački. Pošta je bila sva u vojničkim rukama. Režim je bio nesnošlјiv, osobito kada su vlasti počele da se mešaju i u unutrašnja pitanja pravoslavne crkve. Tada je (1885) mitropolit Savo Kosanović morao da napusti svoj položaj jer je energično ustao u odbranu svoga naroda i svoje crkve. Nakupilo se svega, te se počelo najpre tajno a kasnije javno da organizira akcija iz koje je kasnije nikla borba za crkveno-prosvetnu autonomiju. Borba, uporna i žilava, trajala je devet godina, Pretstavnici 14 srpsko-pravoslavnih i crkveno-školskih opština (Sarajevo, Mostar, Tuzla, Brčko, Gračanica, Stolac, Doboj, Bos. Gradiška, Prijedor, Bos. Novi, Bos. Dubica, Sanski Most, Zvornik i Bijelјina) predali su 23 novembra (5 decembra) 1896 prvi memorandum Carskoj dvorskoj kancelariji u Beču. U memorandumu se naglašava, da je narod u ovim zemlјama još u tursko doba „upotreblјavao u crkvama i školama bez zamjerke pravoslavne ikone, naročito pak pravoslavnih svetaca a osim toga i istorijske slike u opštinskim zgradama i školama..." Memorandum se poziva na proglas kada je okupacija izvršena i citira ovaj pasus: „Vaši zakoni i uredbe vaše neće se samovolјno ukidati, a štediće vam se svetinje i običaji vaši, ništa se na silu preinačivati neće..." Sve molbe, citira se u memorandumu, koje su slate Zemalјskoj vladi nijednoj se nije udovolјilo, a na mnoge nije ni odgovor dat. Dalјe se u memorandumu nabrajaju mnoge nezakonitosti. Mi ćemo izneti samo neke : ,,...nasilno skidaju istorijske slike, a među njima i take, koje je naša crkva ubrojala u svetitelјe..., uskraćuju nam slobodan izbor paroha (npr. u Mostaru)..., zidanje srpskih crkava otežava se i potiskuje se iz uglednijih mesta varoši u neugledne krajeve varoši ili van mjesta (npr. B. Novi). .., ne dozvolјavaju se sklapanja crkvenih pjevačkih društava radi ukrasa obreda i bogosluženja (npr. Bos. Novi, Bos. Gradiška, Brčko) ..., otežavaju se primanja zaklada i zadužbina.. ., uvode kuluk, da narod stražari oko crkve, kad narod ne prima silom nametnutog sveštenika (npr. Bos. Novi, Prijedor)..., vlasti samovolјno inventarišu crkvene osveštane utvari u svetom oltaru bez prisustva sveštenika (npr. Bos Novi)...., ne dozvolјava se kupovanje zemlјišta za srpsku školu (npr. opština kukulјevska)..., zabranjuje se podizanje zvonika (npr. Bos Novi)..., nadgrobne spomenike u Stocu vlasti su razvalile i upotrebile na razne stvari..." Memorandum se završava ovim rečima: „Najzad najponiznije molimo, da nam se dozvoli slobodno pravo da srpsko pravoslavne crkveno-školske opštine u Bosni i Hercegovini same samostalno, bez uticaja političkih vlasti, stvore zajedničko unutrašnje uređenje svoje crkveno-školske avtonomije, i da toga radi preko svojijeh izaslanika što prije mogu svoj sastanak održati". Mi ćemo spomenuti neke viđenije ličnosti koje su ovaj prvi memorandum potpisale. Ispred sarajevske opštine potpisali su Gligorije M. Jeftanović, Risto Đ. Besarović, Risto Maksimović, Jovan Jeftić i Jefto Jeftanović; za Mostar Vojislav Šola, Vladimir Radović i Pero Šantić; za Tuzlu Lazo R. Jovanović i Vaso R. Crnogorčević; za Stolac Pero Lalić i Đorđo Kovačević; za Bos. Gradišku David Sablјić i Simo Malić; za Bos. Novi Pero Drlјača; za Bijelјinu Risto Jeremić. U ovome memorandumu nije sudelovala lijevlјanska opština. Odmah posle predatog memoranduma zapao je tamnice Pero Drlјača, pretsednik ošptine u Bos. Novom. To je bio jasan dokaz da je memorandum istinit, veran odraz naroda, a vlastima jako neugodan. Drugi memorandum predat je Carskoj dvorskoj kancelariji u Beču 19 marta 1897 godine. U memorandumu se konstatiraju razna gonjenja i kinjenja sviju potpisnika memoranduma. Dalјe memorandum nabraja da su svi potpisnici memoranduma stavlјeni pod strogi policijski nadzor i da im je zabranjeno da smiju ikuda iz varoši krenuti..., oduzimaju im se dozvole na radnje..., činovnicima se zabranjuje stanovati u njihovim kućama, pa čak kupovati kućne potrebe u dućanima potpisnika memoranduma ..., okružni pretstojnik u Mostaru sazvao je vanrednu skupštinu crkveno-školske opštine u prostorije policajskog ureda radi izbora nove uprave... Potpisnici drugog memoranduma bili su ovi istaknutiji pretstavnici naroda Gligorije M. Jeftanović, Vojislav Šola, Vladimir Radović i Kosta Kujundžić. Oni su bili i nadalјe glavni nosioci celog ovog pokreta. Posle drugog memoranduma prošle su pune tri godine dok nije sastavlјen i treći memorandum 17 maja 1900 godine, a predat je Dvorskoj kancelariji u Beču istom 17 maja 1901 godine. Sva tri ova memoranduma otvoreno i jasno traže crkvenu i školsku autonomiju. U njima se iznose drastični primeri nezakonitosti režima. U mnoge je opštine vlada uvela komesare, onda memorandum nastavlјa „pa pored toga ti povjerenici (komesari) i nisu bili svugdje pravoslavne vjere, te tako je bilo kod nas i takih slučajeva, da su pravoslavnim crkveno-školskim opštinama upravlјali nezakonito inovjerci, što je pravilima naše svete crkve protivno". Memorandum konstatira mnogim primerima kako vlasti progone srpske škole i srpske učitelje. Ovaj treći memorandum je najpotpuniji i najdokumentovaniji. On ima i svoju Propratnicu. Nјega su potpisali pretstavnici 73 opština. U deputaciji, koja je predala memorandum bilo je 55 članova. Istaknutije ličnosti deputacije bile se ove: Gligorije M. Jeftanović, Vojislav Šola, Kosta Kujundžić, Pero Šantić, Stevan Nikolić, Jovan Pećanac, Stevo Trifković, Luka Čulić, Stijepo Srškić, Lazo Jovanović, Vaso Crnogorčević, Simo Malić, Pero Drlјača, Dušan Kecmanović, Jovo Jokić, Simo Tanasić, Risto Kondić, Stojan Trkulić, Mićo Kojić, Damjan Plavšić, Jovo Naerlović, Kosta Dušanić i Milan Čavić. U ovoj borbi koja je trajala punih devet godina, viša hijerarhija stala je na stranu vlasti, braneći tobože svoja episkopalna prava, ali zato je veći i borbeniji deo sveštenstva stao uz svoj narod, što se vidi i na potpisima memoranduma. Što je više vreme odmicalo borba je postajala složenija i ogorčenija. Borba se nikako nije mogla privesti kraju dogod je bio zajednički ministar finansija Venijamin Kalaj. Pod resor zajedničkog ministra finansija dolazila je Bosna i Hercegovina. Kalaj je bio otvoreni protivnik našega naroda, a i jedan od vrlo dobrih poznavaoca istorije Balkana. Poznata je njegova Istorija srpskog naroda. Istom kada je došao za ministra finansija Stefan Burijan okončala se devetogodišnja borba donošenjem Uredbe za crkveno-prosvetnu autonomiju (6 avgusta 1905 godine). Austrija i tada, kao i uvek, promašila je svoj cilј. Ona sa tom uredbom nije nikog zadovolјila jer su novi duh i nova vremena stavila na dnevni red nova i teža politička pitanja. Nacionalna i politička svest toliko je bila jaka i moćna da se narod u onim prilikama nikako nije zadovolјio onim političkim zrncima što ih je dobio Uredbom za crkveno-prosvetnu autonomiju. Nastala su nova vremena i pridolazili mlađi lјudi. Devetgodišnja borba za crkvenu i prosvetnu autonomiju pokazala je da je naš narod nacionalno i politički svestan, borben i izdržlјiv do krajnosti, da pred nikakovim silama nije uzmakao, a u najtežim momentima muški i junački stajao na braniku svojih prava i da nije bilo te sile koje bi se bojao i pred kojom bi uzmakao. U tome leži jznačaj i snaga naše devetogodišnje autonomne borbe. Starije generacije prednjačile su svojim primerima mlađim generacijama. I jednih i drugih dela su velika i zamašna za istoriju našega naroda.