Tema tranzicije u srpskom filmu Nezahvalno je izvoditi zakljucke o dogadajima i procesima koji se još uvek odigravaju, ciji smo samo nepouzdani svedoci. Proces tranzicije je u jeku u vecini zemalja bivše Jugoslavije, i mislim da najbolji filmovi o ovom fenomenu tek treba da budu snimljeni. Ne bi li se ova, danas sveprisutna tema osvetlila sa ekonomsko-politickog, sociološkog, psihološkog, moralnog, antropološkog stanovišta, a da snimljena ostvarenja poseduju i zavidne filmske kvalitete – potrebno je dosta smelosti, umeca, ucenja na greškama prethodnika, a ni udeo slucaja ovde nije zanemarljiv. Otvaranje teme tranzicije podrazumeva i nekoliko retorskih pitanja. Da li je rat bio uvod u tranzicju; u kojoj meri su finansijske imperije nastale u zemljama biše Jugoslavije, a posebno u Srbiji, gradene na temeljima ratnog profita i ratova vodenih od 1991. do 1999. godine? I da li je današnja tranzicija produžetak rata izmenjenim sredstvima (rec je danas o socijalnom sukobu, u kojem nosioci bogatstva i moci teže da vecini stanovništva uzurpiraju preostala prava i prisvoje sva materijalna dobra)? Naravno, posebno pitanje je kako se tranzicija u zemljama eks-Jugoslavije i Srbiji uklapa u trendove globalnog kapitalizma, odnosno nove „podele plena“ koju na mapi sveta izvode najrazvijenije zemlje i njihovi zastupnici. Rekao bih da srpska kinematografija u celini još uvek nema pravi odgovor na ova kompleksna pitanja. Kao da se time na posredan nacin odražava i hronicna nemoc srpskog društva da se uhvati ukoštac sa problemima koji ga vec duže od jedne decenije razjedaju: sa korupcijom, privrednim kriminalom, nepotizmom, (više)partijskim monopolom u svim sektorima društva, spregom politicara, tajkuna i kriminalaca koja preti da prostor države svede na nekolicinu privatnih feuda. Na ovo se nadovezuju i „propratni fenomeni“: krah srednje klase, namerno potiskivanje i marginalizacija kulture i kritickog mišljenja; medijski uspon tabloidnog šunda, estradnog kica i TV-opita kolektivne lobotomije u vidu reality-show programa; porast nasilja, odsustvo životne perspektive i smisla kod mladih generacija, rast ksenofobije i netolerancije, jacanje moci i uticaja navijackih i ekstremistickih grupa... U narednom tekstu probacu da fenomen srpske tranzicije prikažem kroz autore i filmove koji su ovu bolnu temu nastojali da barem otvore, da se dotaknu nekih njenih neuralgicnih tacaka. Prvi, kraci odeljak bavi se ratnim godinama kao bizarnom uvertirom u tranziciju; u drugom, dužem delu, rec je o kinematografskom videnju prave tranzicije koja je u Srbiju stigla sa 5. oktobrom 2000. godine. "Sutra ujutru rodi se negde...", peva prerano preminuli junak filma Olega Novkovica – i u tom video-zapisu, toj poruci mrtvog coveka, o životu koji treba odložiti i zapoceti u neko bolje vreme, sažet je verovatno jedan od najgorcih i najsugestivnijih komentara srpske tranzicije. Ratne 90-te i tranzicija ka tranziciji Zacudujuce je mali broj domacih filmova, nastalih u poslednjih 15 godina, koji se na ozbiljniji nacin bave primarnim šokom i traumom savremenog srpskog društva – prelaskom iz "komunistickog raja" u kapitalisticko carstvo profita i borbe za opstanak. Neki strožiji kriticar rekao bi da su srpski autori ocigledno više bili raspoloženi za žanrovska ili kvaziautorska poigravanja u okvirima vlastitih svetova ili zadatih filmskih obrazaca, nego za sizifovsko hvatanje ukoštac sa problemima društva. No, istinu govoreci, i pocetak tranzicije u Srbiji bio je posve razlicit od onog u drugim istocnoevropskim zemljama. U vreme kada su države real-socijalizma sa vladavine petokrake prelazile na vladavinu kapitala, Srbiji se "dogadao narod", a potom rat i raspad zemlje. Miloševiceva Srbija – sa svojim vojnim i paravojnim, kriminalnim i parapolicijskim ustrojstvom – beše neki bizarni oblik tranzicije ka tranziciji. Probamo li danas da se prisetimo ostvarenja koja sublimišu tu nadrealnu atmosferu "ratne tranzicije", medu prvima se namece dugometražni dokumentarni film Janka Baljka Vidimo se u citulji (1995). U njemu žestoki momci iz beogradskih "gangova" pricaju direktno u kameru pravila i obicaje svoje profesije, da bismo vec u sledecim kadrovima posmatrali prizore njihovih sahrana. Ta munjevitost nasilne smrti, koja redovno "uskace u rec" lokalnim bosovima i herojima ulice, zapravo verno odslikava fenomen srpske pra-tranzicije, kao i pravo mesto njenog odvijanja. Vidimo se u citulji ubedljivo opisuje kriminalne gangove kao jedan od glavnih centara prvobitne akumulacije kapitala u ratnoj Srbiji. Poistovecenje kic-kulture i sveprisutne smrti u Srbiji '90-ih, središnja je tema Dragojevicevog filma Rane (1998). Snaga ovog dela visoke stilizacije, znalacki korišcenih uticaja Stounove, Almodovarove, pa i Tarantinove poetike, leži u seciranju ratnog modela tranzicione kulture. U protejskim manifestacijama kica – koji se krece od razuzdanog turbo-folka, groteskne ratne retorike TV-voditelja, sve do socrealisticke arhitekture novobeogradskih "paviljona" – otkrivamo omamljujucu masku smrti. U Dragojevicevom filmu po prvi put prikazani su kamioni puni pokradene robe koje kriminalci sa aurom patriota i dobrovoljaca dovoze sa ratišta u Hrvatskoj i Bosni; prvi put prikazani su i novinari koji krvožedno najavljuju narucena ubistva medu zaracenim mafijaškim grupama. Pinki i Švaba, decaci koji sazrevaju u opake kriminalce, da bi na kraju skoncali u medusobnom obracunu na lokalnom groblju – predstavljaju tipicne „junake“ ratne tranzicije Miloševicevog doba. Njihov uspon je munjevit i kratkotrajan, oni su proizvod pervertiranog društvenog i vrednosnog sistema koji, analogno nekadašnjoj revoluciji, postaje krmaca koja proždire svoj okot. Tematiku ratne tranzicije doticu i neki od vodecih autora "crnog talasa" u jugoslovenskom filmu: Želimir Žilnik sa filmom Marble Ass (1995) i Živojin Pavlovic sa svojim testamentarnim ostvarenjem Država mrtvih (1997-2001). I dok je