I književnost talijanske nacionalne zajednice imala je svoje "sezone" i "svoje generacije". Ali, može li se govoriti o "suceljavanju generacija"? Da bi to napravili, treba poci u potragu za "raskidima" koji ce omoguciti otkrivanje novih tendencija kod mladih generacija, novih ideja, novih poimanja elemenata kojima se suštinski razlikuje jedno doba od drugog. Dogada se da uzalud tražimo, ali se dogada i da nademo tragove necega što se pokaže kao "novost". Dakle, usporedivati stare sa novim generacijama znaci suceljavati prošlost sa sadašnjošcu, pretpostavljajuci raskorak, razlike, novost. Ali, da li je baš tako? Teško je odrediti momenat gdje se završava jedna književna sezona i otvara druga. Svako vrijeme proizvodi svoju vrstu znakovlja: cim se istroše, potrebne su nove oznake za ponovno osvajanje stvarnosti. Kao što bi po pravilu uvijek trebalo raditi, književne fenomene treba razmatrati u istorijsko-društvenom kontekstu u kojem su nastali i razvili se. To je zlatno pravilo. Prema tome, kontekst nakon drugog svjetskog rata mora se proširiti na cijeli discours social, na dominirajuci hegemoni model: totalitarizam, istorijski materijalizam, samo jedna partija, te propaganda u vezi s tim. Upravo u taj kontekst se obicno smješta nastanak književnosti talijanske nacionalne zajednice. Kao da je nastala iz nulte tacke, godine 1943. Sa partizanskom štampom. Danas to zvuci malo naivno. Umjesto nulte tacke, bilo bi možda bolje tu locirati prvi veliki raskid, to jest inverziju tendencije u odnosu na opredjeljenje XIX i XX vijeka, preokret tendencija koji se nije odnosio samo na tršcansku i istarsko-rijecku književnost, nego na cijelu Evropu. To je takozvana "književnost ruševina", jer se tada izlazilo iz moralnih i materijalnih ruševina. U tom smislu djelovali su italijanski i francuski kulturni modeli: Vittorini, Sartre, prvenstveno, i nešto manje Pavese. Usred smo neorealizma, sa njegovom trijadom: realisticno pisanje, osjecaj koralnosti i angažiranost. Realisticno pisanje znaci konkretnost jezika ciji je prakticni cilj saznavanje, iskazivanje, uvjeravanje, zasnovan na vrijednostima koje nisu licne nego politicke i ideološke. Koralnost se iskazuje egzaltacijom kolektivnog rada i bratskim duhom. Prema tome, da bi se dobila neorealisticka licna karta dovoljno je bilo pricati o ratu, bombardovanju, partizanskoj borbi, poratnim problemima, obnovi, radnickoj klasi, s obzirom da se smatralo da sama djela govore jezikom revolucije. Dovoljno je da se spomene Eros Sequi, obrazovan i prefinjen covjek, pisac koji ima iza sebe studije klasika i veze sa piscima XX vijeka, koji na sebe preuzima zadatak da u svakodnevni život uvede socijalisticke ideale, sav posvecen integraciji buržujskog Ja sa kolektivnim Mi, i stoga uvijek u središtu plicaka, u fatalnom viru konfuzije izmedu umjetnosti i revolucije. Kada u tekstu nedostaje jedna od tri jedinice (realisticno pisanje, koralnost, angažiranost), neorealizam se smanjuje do nestanka. U Italiji do promjene kursa u izražaju dolazi polovinom pedesetih godina, u vrijeme represije pobune u Madarskoj (1956) e destaljinizacije. I kod nas se granice neorealizma postavljaju od 1943. do 19650/55. Razliciti pristupi neorealista se naziru vec u tekstovima poezije predstavljenim u jedinom broju Horizonata koji je izašao 1951.: odsutna je vec ždanovska dimenzija, a momenat neorealizma se srece više kao "ukus realnosti" (tako ga definira Roberto Dobran), nego kao podstrek transformaciji realnosti. Tako su, na primjer, Martini i Scotti, zapoceli karijeru kao direktni izdanci neorealizma, ali je s vremenom Martini obojio svoj neorealizam impresionistickim uticajima, dok ga je Scotti razradio sa naturalistickom i lirskom žicom. I jedan i drugi – i ne samo njih dvojica – sve više ce stremiti ka tome da pomire rigoroznu didakticku komponentu sa zahtjevima umjetnosti, u teškoj medijaciji izmedu kulture i života, unutarnjeg i vanjskog, sopstvenog života i života drugih. Ipak, odstupanje poezije "Mi" u korist poezije "Ja" bilo je vec neizbježno. A to se dobro vidi 1964. godine kada izlazi sveska pod naslovom Poesia. Autori, Cocchietto, Collori, Deghenghi, Farina, Finderle, Forlani, Matteoni, Milinovich, Santin, Sau, Ugussi, oznacavaju taj prelazak na lirizam, intimizam, impresionizam u poeziji. Realizam se zadržava u prozi. Tako se dogodio drugi raskid epistema. Dva momenta su dovela do promjene kursa. Prvi momenat je vezan za raskid odnosa sa Sovjetskim Savezom, što je omogucilo da u Jugoslaviji zažive književne tendencije Zapadne Evrope. Ali još jedan momenat je djelovao. Bila je to tragedija egzodusa. Ipak, ni jedan pisac nije mogao da se izrazi kao da se ništa nije dogodilo. Pazilo se mnogo da se ne doticu tabu teme, da se ne potakne iritiranost nomenklature. Teme kao egzodus i Goli otok nisu uopce pokretane, ne postoje u književnoj prozi. Moglo ih se, medutim, naci izmedu redaka u poeziji. Ali zahvaljujuci kompromisu, jedna malobrojna grupa intelektualaca, koji su vecinom došli iz Italije, Scotti, Damiani, Turconi, Sequi, Martini, nastupili su kao zaštitnici i podržavaoci italijanskog kulturnog kontinuiteta u Istri i Rijeci, i osnovali su ili doprinijeli osnivanju institucija koje su i danas nezamjenjivi stubovi nacionalnog i kulturnog preživljavanja ove zajednice. A zatim su tu bile licnosti kao Antonio Borme i Annio Pellizzer, koji su odigrali primarnu ulogu u mnogim kulturnim i politickim dogadanjima. Bili su idealne figure angažiranih intelektualaca u vrijeme poraca, iako zapravo nece nikada prestati biti "militantni intelektualci", do kraja života. Kako ne spomenuti Alessandra Damianija, intelektualno i ljudski angažiranog na civilno-moralnom frontu, koji je bio umjetnicki bogat prefinjenim klasicnim estetskim ukusom, leopardijanskim. Ali, njegova poetika slijedi padajucu krivulju. Od Restare a Itaca do Torere del borgo polagano se dolazi do odustajanja od borbe, pesimizam u poeziji prevladava nadu u otkupljenje, a buducnost posrce pred strašnim prikazom rata u bivšoj J