Pregled fokusa

Izvor: DUGA 01.08.1965., autor G.D.

Godinama se govori o potrebi jedne institucije u Hercegovini koja će brinuti o njenom istorijskom i kulturnom nasledu. Sve se na žalost zadržalo na pričama. A za to vreme kulturno bogatstvo propada i zauvek nestaje, često nepoznato, neevidentirano. U fondu sačuvanih vrednosti istorije i kulture značajno mesto zauzimaju dela likovne umetnosti. Ovi spomenici, iako poslednjih nekoliko decenija nepažnjom i ratovima mnogo oštećeni, ipak dobrim delom još postoje i čekaju rastureni po svim krajevima Hercegovine najčešće nezaštićeni, tamo gde su i nastajali, u širokom vremenskom rasponu od ranog srednjeg veka do kraja prošlog stoleća. Mnogobrojne freske, ikone, minijature (iluminirani rukopisi), fragmenti plastike, predmeti umetničkih zanata i drugi umetnički predmeti često prepušteni sami sebi vekovima su odolevali nedaćama. Našu nebrigu nisu zaslužili, ali ih i ona pogađa. Dokle?

FRESKE Iako su postojale u srednjem veku, do danas nije sačuvana nijedna crkva sa tragovima zidnog živopisa. Svi objekti sa freskama potiču iz turskog doba. I Hercegovina je posle obnove Pećke patrijaršije 1557. godine doživela izvesnu renesansu hrišćanskih sakralnih objekata. To su bile lakše i snošljivije godine turskog zuluma, u drugoj polovini XVI i prvoj polovini XVII veka, kad su Hrišćani uz tursku dozvolu mogli da podižu crkve. Većina tih crkava podignuta je na temeljima kasnoantičkih ili srednjevekovnih bogomolja, tako da su to pretežno obnovljene građevine. Neke od njih, obično zadužbine uglednijih ktitora, bile su živopisne. Takve su crkva Sv. Blagovjesti u Zitomisliću i Sv. Nikole u Trijebnju kod Stoca zadužbine vojvoda Milosava i Radoja Hrabrena Miloradovića, pripadnika čuvene hercegovačke feudalne vlastele. Zivopis u Trijebinju dosta dobro je očuvan, dok su žitomislićke freske gotovo sasvim uništene. Najbolje su sačuvane freske i crkvi Sv. Vavedenija u Zavali na Popovom Polju. Slikan 1619. godine, zavalski živopis ima sve odlike najkvalitetnijih likovnih ostvarenja XVII veka, a slikao ga je naš poznati zograf Georgije Mitrofanović. Nešto manje vredne, ali bolje sačuvane su freske manastira Dobrićevo. Znatan deo fresaka ove crkve, poznate po svojim arhitektonskim vrednostima, radio je takođe zograf Mitrofanović u prvoj polovini XVII veka. Freske u crkvama Arandelova kod Lastve, Моstaći kraj Trebinja, Srđevićima kod Gacka slične su po vrednosti.

IKONOSTASI Hercegovina se ubraja u najbogatije oblasti i po primercima domaćeg i stranog ikonostasa. Nekad je broj ikona bio mnogo veći, ali je priličan broj nestao poslednjih godina. Primećeno je čak da su mnoga likovna dela ove vrste na sumnjiv način prešla granice i izgubila se zauvek. Znatan broj ikona nalazi se i kod privatnika, tako da one nisu ni evidentirane. Najlepše ikone u Hercegovini nalaze se danas u staroj pravoslavnoj crkvi, u episkopskom dvoru ti Mostaru, zatim u crkvi manastira Zitomislići, Ošanićima, Livnu, Zavali itd. Među ikonama i umetničkim slikama zapažaju se dragoceni primerci stranog porekla. Ističu se italo-kritske ikone koje su u naše krajeve dolazile na dva načina: uvozom ili radom putujućih umetnika. Zanimljive su i mnogobrojne ruske ikone koje su nabavljali kaluđeri odlazeći u Rusiju da u teškim prilikama traže pomoć za obnovu crkava i koje su darivali naši ljudi, svojevremeno iseljeni u Rusiju. Naročito su značajni ikonostasi u žitomislićkoj crkvi, a zatim u staroj pravoslavnoj crkvi u Mostaru i delovi sa prvobitnim ikonama u Ošanićima, Zavali i Srđevićima.

MINIJATURE Za razliku od fresaka i ikona čiji srednjevekovni primerci nisu sačuvani, nekoliko starih rukopisnih knjiga sa minijaturama iz onog vremena, poreklom iz naših krajeva, veoma obogaćuju fond ovog nasleđa. »Miroslavljevo jevanđelje«, najstariji srpski ćirilski rukopis, ukrašen divnim minijaturama, koje se čuva kao jedna od najvećih dragocenosti Narodnog muzeja u Beogradu, prvorazredno umetničko delo iz XII veka nastalo je u Zahumskoj zemlji. Kopiju ovog Jevanđelja čuva manastir Duži kod Trebinja. A »Mostarsko« ili »Manojlovo jevanđelje« iz XIV veka takođe ima veliku naučnu i likovnu vrednost. Ukrasio ga je iluminacijama poznati slikar Manojlo Grk, po kome je jevanđelje dobilo svoje ime, a čuva se u biblioteci Srpske akademije nauka. Od starih hercegovačkih iluminiranih rukopisa treba još istaći »Minej za septembar« iz sredine XIV veka. Sa interesantnim zapisom o stradanju crkve u Srđevićima od Turaka, zatim rukopis »Apostol« iz 1547. godine, »Pentinostar« iz druge polovine XVI veka i »Četvorojevanđelje« iz početka XVI veka u crkvi Sv. Uspenija u Tvrdošću. Najveća hercegovačka zbirka rukopisnih i starih štampanih knjiga i drugih dragocenosti čuvana je u riznici crkve manastira Zitomislići koja je nastradala u požaru 1941. godine.

UMETNICKI ZANATI Posebnu vrednost čine duborezne tvorevine. Duboresci su svojim stvaralačkim sposobnostima najviše dolazili do izražaja prilikom izrade delova ikonostasa kao što su carske dveri. Najlepše carske dveri nalaze se u Zitomislićima, a radio ih je poznati zograf Radul 1676. godine. Od predmeta umetničkog zanatstva treba istaći srebrna i zlatne kujun džijske tvorevine rađene za bogoslužbene upotrebe srebrni krstovi, kandila, petohlebnice i drugi crkveni predmeti koji se danas nalaze u Zitomislićima, Dobrićevu, Zavali, staroj pravoslavnoj crkvi u Mostaru i drugim crkvama, pokazuju visok umetnički domet naših starih majstora. Šteta što ove i slične vrednosti našeg kulturnog nasleđa nisu, koliko je bar moguće, prikupljene, adekvatno prezentirane i na taj način, što je mnogo važnije, spasene od propadanja kome su sad najčešće izložene.